Shostakovich schreef vijftien symfonieën en vijftien strijkkwartetten maar als de symfonieën min of meer gelijk verspreid liggen doorheen zijn oeuvre, dan komen de grote kwartetten allemaal uit zijn late periode. Een strijkkwartet was voor Shostakovich een intiemer medium dan een symfonie en eentje waarin de Sovjet-componist meer persoonlijke (of subversieve) gevoelens en ideeën kwijt kon. Geen wonder dan dat alle kwartetten, met uitzondering van twee van na de Tweede Wereldoorlog dateren en dat het jaar 1960, waarin Shostakovich (al dan niet uit vrije wil) tot de communistische partij toetrad, ook een bijzonder productief strijkkwartetjaar was.
Het zowel brutale als teruggetrokken achtste strijkkwartet ontstond in dat jaar net als het ietsjes toegankelijker maar daarom niet minder ongemakkelijk zittende zevende kwartet. Het achtste kwartet, met zijn hamerende ritmiek en desolate openingsdeel is een onvermijdelijke klassieker, het bekendste van de vijftien kwartetten maar het korte zevende wordt veel minder vaak gehoord. Van wat eerdere datum is het pianokwintet in g mineur, dat in 1940 geschreven werd en een Shostakovich aan het woord laat die minder cynisch en minder teruggetrokken muziek schrijft. Vooral de langere, breed lyrisch gedachte soli voor elk van de vijf instrumenten die dit werk rijk is, krijgen, in vergelijking met de twee kwartetten, haast iets onschuldigs.
Het eerste deel van Shostakovich’ achtste kwartet klinkt zelden zo lucide als in deze bijna neoklassieke uitvoering met het Tsjechische Prazak kwartet. De wildheid waar dit achtste kwartet om bekend staat, komt er niet zo opvallend door als op andere uitvoeringen, of beter: wordt vervangen door een sierlijke transparantie. Het kernmotief van het werk, een spel op Shostakovich’ initialen, die een bondig motief van vier noten vormen, verliest zo zijn obsessieve, hamerende karakter. Strakke slagakkoorden hebben wat nagalm en blijven zo iets melodieus bezitten. Er is genoeg in deze uitvoering om Shostakovich’ kwartet interessant te maken, van de zorgvuldig gefraseerde en verstaanbaar gehouden introductie tot het speelse middendeel, een soort van wrange wals.
Solistische passages tonen een benijdenswaardige controle over toon en melodie en dat maakt dat de drie werken ook solistisch erg sterk staan. Op het eerste gezicht valt dat solistische aspect niet zo op: de ijzeren dwang van het achtste strijkkwartet of de stille momenten van intens samenspel in het zevende laten niet zoveel ruimte voor solistische ontplooiing. Maar de manier waarop altviolist Josef Kluson met een enkele noot een akkoordovergang kan aanbrengen is meesterlijk en daarin ligt het geheim van een goed aangevoelde Shostakovich. Delicate pizzicati, een lichtjes in de verf gezette akkoordwisseling of een middenstem die net die extra solistische glans bezit zijn allemaal kenmerken van een uitvoering die ook in haar details bijzonder verzorgd klinkt.
In de langzame delen van het pianokwintet wordt een adembenemend stille, intieme sfeer geschapen, alsof de vijf muzikanten recht in Shostakovich’ ziel kunnen kijken. De lange maar langzame fuga die het tweede deel van het kwintet vormt, klinkt bij het Prazak kwartet opvallend teder en menselijk. Een cello, bespeeld door cellist Michal Kanska, die warm Shostakovich’ melodielijnen mag uitzingen, zorgt ervoor dat deze muziek breed en genereus gaat klinken. Knappe soli vindt men ook verder in het werk in een zuiver en gevoelig duet voor twee violen in het ‘Intermezzo’ bijvoorbeeld. Het kwintet is echter een compositie van grondige contrasten en het scherzo is een van Shostakovich’ meest ondeugende creaties, vol virtuositeit voor eerste viool en piano maar zonder de verbetenheid die veel van Shostakovich’ latere composities kenmerkt.
De muzikanten van het Prazak kwartet stellen hier bij het label Praga Digitals een bijzonder expressieve Shostakovich voor, met twee kwartetten die chronologisch gezien erg dicht bij elkaar liggen en een pianokwintet dat uit een eerdere periode dateert. In haar interpretatie tonen de vijf muzikanten dat ze duidelijk weten welke richting deze muziek uit moet en dat zorgt voor uitvoeringen die gedreven klinken en een sterk gevoel voor muzikale structuur laten horen.
Meer over D. Shostakovich
Verder bij Kwadratuur
Interessante links
