Jan Michiels

De kans dat studenten muziekgeschiedenis het jaar 2006 nog decennialang mogen blokken als het jaar dat György Ligeti overleed, is niet te overschatten. Voor pianist Jan Michiels betekent 2006 echter ook de twintigste verjaardag van een muzikaal leven met het werk van de Hongaars componist, van wie hij het eerste en het tweede boek van de 'Etudes' voor piano opnam. In een kort interview blikt Michiels even terug, houdt hij Ligeti's pianomuziek even tegen het licht en stoot hij toch ook op een duistere kant van de componist.

Herinnert u zich nog de eerste keer dat u met de muziek van Ligeti in contact kwam?

Dat zie ik nog zo voor me: tijdens mijn studententijd aan het conservatorium in Brussel, toen ik een jaar of 19, 20 was. De eerste 'Etudes', het eerste boek dus, waren toen nog vers (ze zijn pas in 1985 verschenen) en een paar kennissen van mij liepen met de partituren rond op straat. Om de één of andere manier heeft het notenbeeld mij gepakt, in die zin dat het een manier om voor piano te schrijven was die ik nog nooit gezien had. Beter kan ik het echt niet uitdrukken: het was liefde op het eerste gezicht. In 1988 heb ik dan voor het eerst muziek van Ligeti gespeeld, ook nog als student, voor het toenmalige BRT 3 in de reeks 'First Meeting'. Dat waren toen 'Etudes' uit het eerste boek, als ik mij nog goed herinner: 'Désordre', 'Arc-en-ciel' en 'Automne à Varsovie'.

Wat bezorgt de muziek van Ligeti zo'n speciale plaats in de wereld van de hedendaagse klassieke muziek?

Typisch voor Ligeti is dat hij als componist, geboren en getogen in westerse grond, zich veel beziggehouden heeft met muziek van buiten Europa, zeker op het einde van zijn leven, zonder ooit te vervallen in de typische cross-overs waar we de laatste decennia nogal veel mee geconfronteerd worden. Hij heeft muziek gemaakt die helemaal van hem bleef en die toch heel sterk beïnvloed was door buiten-Europese muziek. Je zou het eigenlijk kunnen vergelijken met een broodmachine waarin allerlei bestanddelen worden versmolten zodat men de oorsprong echt niet meer herkent en het eindresultaat een typisch persoonlijk product wordt. Een ander kenmerk, zeker van de late Ligeti, is dat hij geen avant-garde componist is in die zin dat hij niet met shockerende elementen werkt. Dat zie je ook aan het succes dat hij gekend heeft aan het einde van zijn leven: hij heeft een tussenweg bewandeld tussen de echte moderne componisten en de eerder conservatie. Men kan dus niet zeggen dat hij conservatief was, maar ook niet dat hij op het voorplan van de avant-garde stond.

Opvallend is het respect en de populariteit die Ligeti geniet buiten de klassieke muziek.

Ik denk dat dit eerst en vooral komt door zijn grote ritmische impact. Hij ging op een zeer ingenieuze manier met ritme om en daar boorde hij een laag aan die niet alleen voor de klassieke muziek interessant is. Er bestaat immers geen muziek zonder ritme. Een tweede zaak waar iedereen Ligeti voor respecteert, is dat hij een geweldig vakman was. Elke noot die hij ooit geschreven heeft, was ondersteund door een diep "metier", een vakmanschap zoals men het tegenwoordig niet veel meer ontmoet. Dergelijke kwaliteiten kan je ook terugvinden bij iemand als Helmut Lachenmann, hoewel zijn muziek helemaal het tegenovergestelde is van die van Ligeti. En natuurlijk ook bij György Kurtág, een grote vriend van Ligeti of Heinz Holliger. De componist van de tweede helft van de 20ste eeuw die men misschien nog met meest van al vergeet is Luigi Nono, echt één van de allergrootsten. Nono is namelijk ook één van die componisten die een muzikale laag aangeboord heeft die enkel in de toekomst haar volle vruchten zal dragen.

In de begeleidende tekst bij uw opnames van het tweede boek van de 'Etudes' voor Megadisc typeert u Ligeti als 'zoekend als een blinde in een labyrint'. Dat is heel mooi gezegd, maar hoe moet of kan dit begrepen worden?

Dat is een uitspraak van Ligeti zelf. Hij is iemand die voor elk stuk dat hij schreef een nieuwe oplossing, een andere uitweg zocht, zonder te vervallen in dogma's of voorgekauwde schema's. Die wees hij trouwens resoluut af en dat heeft zeker ook te maken met zijn persoonlijke tragiek. Ligeti heeft maar al te goed kennis gemaakt met wat dogmatiek en dictators kunnen aanrichten: hij heeft zowel de Nazi's (de jood Ligeti verloor zijn vader en zijn broer in de concentratiekampen, KVM) als het communisme ontvlucht en is tot drie maal toe letterlijk aan de dood ontsnapt. Dat krijgt zijn weerklank in de muziek.

Jan Michiels (foto: Myriam Deevriendt)

De 'Etudes' zijn pianistiek enorm veeleisend en bovendien muzikaal complex. Werkt u op een andere manier aan deze partituren dan voor andere werken?

Eigenlijk is mijn methode niet anders dan voor bijvoorbeeld het studeren van Beethoven. Wat je uiteraard wel moet doen is het tempo reduceren tot heel langzaam en dan kan je het werk tot in detail met de vingers ontleden. Ligeti's muziek is namelijk een motorisch spel. Natuurlijk moet je altijd wel even zien wat Ligeti vraagt, maar ik denk dat men onmiddellijk het tactiele gevoel van een piano moet hebben. Zo schreef Ligeti immers ook. Hij begon vanuit hoe bepaalde figuren, vingerzettingen of posities aanvoelen op het klavier. Daarna maakte hij het tempo dan uiteraard veel sneller dan hij zelf kon spelen. Hij zei zelf dat de 'Etudes' ontstaan zijn uit zijn frustratie dat hij zelf geen goed pianist was. Ligeti schreef dus echt aan de piano, in de traditie van Debussy en Chopin, hij is eigenlijk een heel pianistiek componist.

Hebt u tijdens het studeren speciaal de raad gevraagd van anderen?

Ik heb met Ligeti zelf contact gehad per post en zo heeft hij mij een paar zaken laten weten, maar qua vingerzettingen heb ik bijvoorbeeld zelf mijn weg gevonden. Ligeti zelf spreken is er nooit van gekomen, wat wel gebeurd is met zijn secretaresse en met Kurtág en met deze laatste heb ik het vaak over Ligeti's muziek gehad.

Uw opnames van de eerste twee boeken 'Etudes' zijn nu al enkele jaren oud. Speelt u die werken nu bewust anders dan toen?

Ik denk en hoop het wel, zoals bij om het even welk stuk. Ik luister ook bijna nooit meer naar mijn vroegere opnames, die zijn er voor het publiek, niet voor ons als muzikanten, maar ik denk wel dat bij een nieuwe opname het resultaat beter zou zijn. Dat heeft bijvoorbeeld met het tempo te maken. Ligeti had de gewoonte om altijd maar snellere tempi te vragen – soms zijn die realiseerbaar en soms niet – en bij sommige 'Etudes' denk ik dat ik nu beter aan de door hem gevraagde tempi zou beantwoorden dan toen ik ze opnam. Aan de andere kant begin je bij stukken die je een tijdje speelt kleuren en lagen te ontdekken die je daarvoor niet gehoord hebt. Je kan het vergelijken met een diamant: die kan je ook van verschillende kanten bekijken. Een kant volstaat niet om de ganse edelsteen te bewonderen.

Klopt het dat Ligeti zijn fiat diende te geven voor pianisten zijn muziek mochten spelen of opnemen?

Dat verhaal klopt ten dele, in die zin dat in de tijd dat de 'Etudes' nog niet echt uitgegeven waren en pianisten dus van Ligeti's handgeschreven partituren moesten spelen, wij die moesten vragen aan de uitgever, Schott. Die wilde wel weten wie je was voor ze je de muziek wilden bezorgen. Ergens moest je dus wel toelating hebben van het secretariaat van Ligeti om die partituren te krijgen, maar een echt verbod op het spelen van de werken kon niet opgelegd worden. Dat Ligeti veeleisend was, is zeker wel waar. Ik weet bijvoorbeeld dat hij ooit één pianist, wiens naam ik niet ga noemen, verboden heeft om zijn pianoconcerto ooit nog op te voeren. De verklaring daarvoor ken ik niet helemaal en ik vind het ook niet echt correct. Je mag zoiets eigenlijk niet doen als componist, maar dat was dus waarschijnlijk even Ligeti's donkere kant.

Voor Ligeti+ in het Concertgebouw werkt u samen met de choreografe Sen Hea Ha. Wat is haar relatie met Ligeti's muziek?

Sen Hea Ha is iemand die zeer nauw bevriend was met Ligeti en ze heeft dus ergens wel een band met zijn muziek. Zij heeft een selectie uit de 'Etudes' gemaakt en van daaruit heeft ze verder gewerkt. Natuurlijk is er nog wel wat discussie tussen ons over welke stukken er gespeeld worden en in welke volgorde. Dat blijft bij elke samenwerking tussen muziek en een buitenmuzikale kunstdiscipline nu eenmaal het eeuwige strijdperk en dus kan er wel wat veranderen van uitvoering tot uitvoering.

Dus de volgorde moet nu nog niet vastliggen?

Wat mij betreft wel, maar volgens de choreografe niet altijd...